नारोशंकर घंटा : गोदावरीच्या महापुराचे मापक

तब्बल पन्नास वर्षांनंतर गोदाकाठची ऐतिहासिक नारोशंकराची घंटा गोदावरीला आलेल्या पुरामुळे बुड़ाली. त्यानिमित्ताने जाणून घेऊ या ऐतिहासिक नारोशंकर घंटा आणि मंदिराबद्दल...

पेशव्यांच्या काळात नाशिकचे सरदार नारोशंकर राजेबहाद्दर यांनी 1747 मध्ये रामेश्वर मंदिर बांधले, दोन प्रवेशद्वार असलेल्या या मंदिराचे बांधकाम करण्यासाठी त्यांना तब्बल 18 लाख रुपये खर्च आला. मंदिर उभारण्यासाठी राजस्थान आणि गुजरात येथुन कारागीर बोलावले असल्याचे जाणकार सांगतात. हे मंदिर फक्त हेमाडपंथी नसून नागरी पारंपारिक स्थापत्यशैलीचा उत्तम नमुना आहे. या मंदिराचे सभामंडप हेमाडपंथी तर मंदिराभोतती असलेल्या छत्रा राजपूत शैलीच्या आहेत, असे हे भारतातील वेगवेगळ्या ठिकाणी असलेल्या शैलीचा वैविध्यपूर्ण नमूना म्हणजे नारोशंकर मंदिर असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही.

मंदिराच्या सभोवतालच्या भिंतीवर अक्षय नागाचे कोरीवकाम करण्यात आलेले असून याचे महत्व म्हणजे हा नाग शिव शंकराचे काळावर असलेले नियंत्रण दर्शवतो. या मंदिरातील शिवलिंगाची पूजा केल्याशिवाय सरदार नारोशंकर राजेबहाद्दर दैनंदिन काम करत नसत. मंदिराच्या सभोवताली है मंदिर गोदाकाठी असल्याने घाटांपासून मंदिराची शांतता अबाधित राहावी आणि पुरापासून मंदिराचे संरक्षण व्हावे या हेतूने मंदिराच्या सभोवताली एक भक्कम दगडी भिंत उभारली आहे. मंदिराच्या चारही बाजूने राजपूत शैलीने तयार करण्यात आलेल्या छत्र्या आणि मध्यभागी असलेले नारोशंकराच्या मंदिराचा कळस लांबूनच लक्ष वेधुन घेतो.

श्रीमंत बाजीराव पेशवे यांच्या कारकिर्दीत त्यांचे बंधू चिमाजी अप्पा यांच्या नेतृत्वाखाली पोर्तुगीजांविरुद्ध वसईच्या लढाई मध्ये मराठ्यांनी अभूतपुर्व पराक्रम केला. त्यावेळी वसईच्या लढाईचे स्मरण राहावे म्हणून किल्ल्यामधील चर्चच्या काही घंटा पेशवे 1739- 40 मध्ये सोबत घेऊन आले. त्यातील एक घंटा नाशिकमधील रामेश्वर मंदिरात ठेवण्याचे ठरवले. ही घंटा सध्या दिसते तिथे म्हणजेच मुख्य दरवाजाच्या प्रवेशद्वारावरती बांधण्यात आली. आजही ही घंटा मराठ्यांच्या शौर्याचे प्रतीक म्हणून दिमाखात उभी आहे. या घंटेच्या बाजूला असलेला महीरप हा देखील राजपूत शैलीचा आहे. तेव्हापासून या रामेश्वर मंदिशाला नारोशंकर मंदिर आणि घंटेला नारोशंकर मंदिराची घंटा असे म्हणतात.

यापूर्वी 1969 मध्ये महापूर आला होता तेव्हा पुराच्या पाण्याच्या लाटांनी ही घंटा बाजली होती आणि तिचा आवाज 5 ते 6 किलोमीटर घुमला होता, असे सांगितले जाते. गोदावरी नदीच्या बाजूने बघितल्यास घंटेच्या आजूबाजूला दोन घुमटाकार छत्र्या आणि घंटेच्या मागे  नारोशंकराच्या मंदिराचे सलग तीन कळस दिसतात.

(संदर्भ : जाणकारांची माहिती, नाशिक माहिती पुस्तक)

वैभव सुरेश कातकाडे, नाशिक